-Piše: Nik Gašaj

Istorijska saznanja ukazuju da albanski narod ima ilirsko porijeklo, da je među najstarijim narodima na Balkanu, da ima razvijen i jedinstven književni jezik i pismo, te da ima razvijenu autohtonu nacionalnu kulturu. Albanska nacionalna kulturna baština potiče još od antičkih vremena, gdje se nalaze ilirsko-trački tragovi.
Albanskom narodu je pod raznim vjekovnim okupacijama prijetilo fizičko i duhovno istrebljenje. Pod uticajem tuđih elemenata, nacionalna albanska kultura pretrpjela je evidentne promjene, naročito u periodu otomanske imperije, kada su Turci nastojali da iskorijene sve što je bilo čisto albansko, kao i da nametnu drugu, orijentalnu-islamsku kulturu, s ciljem odvajanja Albanaca od kolijevke evropske civilizacije. Naime, u 15. vijeku Albanija je bila okupirana od strane turske imperije. Uspostavljanje turske vlasti na albanskim teritorijama imalo je dalekosežne posledice za albansku istoriju, kulturu i naciju, kao i za formiranje albanske države. No, i pored toga, Albanci su uspjeli da sačuvaju svoj biološki opstanak, svoj nacionalni identitet, kao i svoju autohtonu kulturu, razvijenu onoliko koliko je mogla da se razvije kroz sve istorijske oluje duhovnog pustošenja.
U srednjem vijeku, u kulturnom i obrazovnom razvoju albanskog naroda značajnu ulogu je odigrala hrišćanska crkva. Naime, njena uloga kao duhovnog predvodnika objašnjava se time što je ona, pored raspolaganja finansijskim sredstvima, imala i kulturni monopol u pripremanju intelegencije toga vremena. Većina kulturnih radnika, naročito u ranijim srednjem vijeku, bili su klerici, odnosno sveštenici. U njihovim rukama bili su filozofija i književnost, obrazovanje i umjetnost.
Prva knjiga na albanskom jeziku je „Meshari“ od katoličkog sveštenika don Gjona Buzukua 1555. godine. Takođe su poznata još tri pisana albanska dokumenta u XV vijeku. Prvi pisani dokumenat je „Formula krštenja“(„Formula e Pagëzimit“) iz 1462. godine, koja u prevodu znači: „Ja te krstim u ime Oca i Sina i Svetog duha“(„Unë të pagëzoj në emër të Atit e të Birit e të Shpirtit shenjtë”).
Drugi pisani dokument na albanskom jeziku je „Riječnik“ njemačkog putopisca, Arnolda von Harfija, iz 1496. godine, koji ima i njemački prevod. Treći pisani dokument je poznat pod imenom “Perikopeja uskrsnog jevanđelja“(„Perikopeja e Ungjillit të Pashkëve“) i potiče iz XV vijeka.
Albanska kultura i duhovni konfesionalni život do XV vijeka su se odvijali pod uticajem latino-rimske katoličke kulture, kao i pod uticajem pravoslavne vizantijske kulture. Međutim, uspostavljanje turske vlasti na albanskim prostorima u XV vijeku praćeno je dubokim promjenama u kulturnom razvoju i vjerskoj strukturi albanske populacije. Dotadašnja hrišćanska vjera kod Albanaca, katolička i pravoslavna, počela je da se mijenja u korist širenja islamizma. Tako da je u XVII vijeku bilo dvije trećine islamiziranog albanskog stanovništva. Širenje islamizacije na albanskim prostorima bilo je prouzrokovano dejstvom više faktora: političkih, ekonomskih, kulturnih, kao i pod pritiskom osmanske turske vlasti.
Širenjem islamske vjere na albanskim teritorijama dalje se produbio vjerski diverzitet, što je potencijalno stvaralo uslove za razdor, dezintegraciju i raspadanje nacionalnog bića albanskog naroda. Ali, to se nije desilo, upravo zbog etnopsiholoških svojstava, zajedničkog jezika i posebne kulture albanskog naroda. S druge strane, kao što je hrišćanstvo, tako je i islam kod Albanaca postao i ostao, kao narodna vjera i daleko je od intolerancije. Istorijske činjenice ukazuju na postojanje tolerancije i koegzistencije između Albanaca različitih vjerskih pripadnosti.
U kulturnom razvoju Albanaca od posebnog značaja je bilo osnivanje prvih časopisa na albanskom jeziku: „Drita‘‘ i „Dituria“(„Svjetlost“ i „Znanje“) 1884.godine. Poslije upornog zahtjeva kod osmanskih vlasti od strane albanskih intelektualaca, otvorena je i prva nacionalna škola na albanskom jeziku u Korči, 7. marta, 1887. godine. Otvaranje ove škole podstaklo je otvaranje i drugih škola u raznim krajevima Albanije. Takođe, društvo „Drita“ iz Bukurešta je otvorilo i učiteljsku školu u Bukureštu na albanskom jeziku,10. maja 1892.godine. Prve novine na albanskom jeziku u zemlji bila je “Koha”, koja je započela sa nedjeljnim izlaženjem 28. decembra 1908. godine.
Jedan od najznačajnih kulturnih događaja je bez sumnje Bitoljski kongres 1908. godine, o unifikaciji alfabeta albanskog jezika, koji se drugačije naziva i alfabetski kongres. Kongres se odlučio za latinsko pismo od 36 slova, uz upotrebu oba dijalekta: gegijskog i toskijskog. Odluka Bitoljskog kongresa da se Albanci okrenu ka zapadu predstavljala je otvoreno objavljivanje kulturne nezavisnosti. Kongres se takođe odlučio za razvoj albanske štamparije u Bitolju i za publikaciju i distribuciju albanske književnosti.
Kada je riječ o današnjem književnom albanskom jeziku, značajno je istaći Kongres pravopisa albanskog jezika 1972. godine, održan u Tirani. Tom kongresu su prisustvovali predstavnici ne samo Albanije, nego i albanski predstavnici iz bivše SFRJ, kao i predstavnici Albanaca iz Italije, i odlučeno je da svi Albanci koriste jedan jedinstveni književni jezik, upravo onaj koji je danas u upotrebi. Usvajanjem jedinstvenog pravopisa albanskog jezika prevaziđena je i dijalektska podjela (gegijski i toskijski dijalekt).
Istorijski posmatrano, najpoznatiji stvaraoci albanske kulture, kao i najuglednije albanske kulturne ličnosti današnjice su komplementirali i afirmisali nacionalnu kulturu u mnogim pravcima i aspektima. Tako da danas albansku nacionalnu kulturnu originalnost sačinjavaju posebnosti u građevinskoj umjetnosti, zanatstvu, slikarstvu, etnomuzikologiji, etnografiji, kostimografiji, zatim specifičnosti u folkloru, narodnom melosu, narodnom kolu, itd.
Pored toga, Albanci imaju i posebnu nacionalnu umjetnost, književnost, filozofiju etike, istoriju, način organizovanja života i duhovnu konstituciju. Sve to potvrđuje veliki duhovni izvor albanske kulture i albanskog nacionalnog bitisanja.
(Autor je politikolog)